راه شناختن خدا

(1)

طبق این تعریف اگر حد وسط برهان مفهومى از قبیل امكان و فقر وجودى و مانند آنها باشد مى‏توان آن را برهان لمى تلقى كرد زیرا بقول فلاسفه علت احتیاج معلول به علت امكان ماهوى یا فقر وجودى است ([1]) پس اثبات واجب الوجود براى ممكنات بوسیله چیزى انجام گرفته است كه بحسب تحلیل عقلى علت احتیاج آنها به واجب الوجود مى‏باشد .
حاصل آنكه هر چند ذات واجب الوجود معلول هیچ علتى نیست اما اتصاف ممكنات به داشتن واجب الوجود معلول امكان ماهوى یا فقر وجودى آنها است و چنانكه اشاره شد مفاد براهین این مساله هم همین است .
اما اگر كسى در برهان لمى شرط كند كه حد وسط باید علت‏خارجى و حقیقى باشد نه تنها در مورد واجب الوجود بلكه در بیشتر مسائل فلسفى چنین برهانى یافت نمى‏شود .
به هر حال براهین فلسفى كه بر اساس تلازم عقلى بین حدود برهان اقامه مى‏شود خواه برهان لمى نامیده شود و خواه برهان انى از ارزش منطقى كافى برخودار است و انى نامیدن آن ضررى به اعتبار و ارزش آنها نمى‏زند بلكه مى‏توان گفت كه هر برهان لمى متضمن یك برهان انى است كه كبراى آن را محال بودن انفكاك معلول از علت تامه تشكیل مى‏دهد دقت ‏شود.
خلاصه
1 معنایى كه عموم مردم از واژه خدا مى‏فهمند صفت فعلى آفریدگار است .
2 فلاسفه واژه واجب الوجود را از این جهت برگزیده‏اند كه دلالت بر ذات مقدس الهى نماید .
3 الله علم شخصى است كه دلالت بر وجود عینى خداى متعال مى‏كند ولى شناختن معناى حقیقى اعلام شخصى متوقف بر شناخت عینى مسمى است كه راه آن در مورد مجردات منحصر به علم حضورى است و چنین علمى از راه براهین فلسفى حاصل نمى‏شود .
4 موضوع علم خداشناسى خداى متعال است و بحث در باره وجود وى از مبادى این علم بشمار مى‏رود .
5 براى فطرى بودن شناخت‏خدا دو معنى را مى‏توان در نظر گرفت‏یكى شناخت‏حضورى كه مرتبه‏اى از آن براى هر انسانى حاصل است و دیگرى شناخت‏حصولى قریب به بداهت كه با استدلال ساده براى همه میسر است .
6 ممكن است منظور كسانى كه برهان بر واجب الوجود را نفى كرده‏اند نفى برهان لمى باشد .
7 احتمال دیگر این است كه منظور ایشان نفى برهان بر وجود عینى و شخصى خداى متعال باشد .
8 احتمال سوم این است كه منظورشان نفى برهان بالاصاله و بالذات بر وجود خداى متعال باشد .
9 برهان لمى را بصورتى مى‏توان تعریف كرد كه در مورد خداى متعال هم قابل اقامه باشد و آن این است برهانى كه حد وسط آن علت عینى یا تحلیلى براى اتصاف موضوع به محمول باشد .
10 انى بودن برهانى كه بر اساس تلازم عقلى بین حدود قیاس تشكیل مى‏شود برهان ان مطلق ضررى به اعتبار آن نمى‏زند بلكه مى‏توان گفت كه براهین لمى هم متضمن چنین برهانى هستند.

[1]. ر. ك: مقاله«اصل علیت».