صفات الهی

(1)

بنا بر این ویژگى صفات فعلیه این است كه براى انتزاع آنها مى‏بایست وجود مخلوقات را از دیدگاه خاصى در نظر گرفت و به دیگر سخن قوام این صفات به اضافه و لحاظ رابطه بین خدا و خلق است اضافه‏اى كه قائم به طرفین مى‏باشد و با نفى یكى از طرفین موردى نخواهد داشت و از این روى گاهى این صفات را صفات اضافیه مى‏نامند .
حاصل آنكه صفات فعلیه را نمى‏توان عین ذات الهى دانست چنانكه نمى‏توان براى آنها ما بازاء عینى خاصى در نظر گرفت .
نكته شایان توجه این است كه پدیده‏هاى مادى داراى حدود و قیود زمانى و مكانى هستند و این حدود و قیود در اضافه و رابطه‏اى كه بین آنها و خداى متعال در نظر گرفته مى‏شود تاثیر مى‏گذارد و در نتیجه افعال متعلق به آنها هم به یك معنى مقید به زمان و مكان مى‏گردد مثلا گفته مى‏شود كه خداى متعال فلان موجودى را در فلان زمان و فلان مكان آفرید اما این حدود و قیود در واقع به مخلوقات باز مى‏گردد و ظرف تحقق مخلوق و شؤون آن بشمار مى‏رود نه اینكه مستلزم نسبت زمان و مكان به خداى متعال باشد .
به دیگر سخن افعال الهى متعلق به امور زمانى و مكانى داراى دو حیثیت است‏یكى حیثیت انتساب به مخلوقات و از این نظر متصف به قیود زمانى و مكانى مى‏شود و دیگرى حیثیت انتساب به خداى متعال و از این نظر منسلخ از زمان و مكان مى‏باشد و این نكته‏اى است در خور دقت فراوان و كلید حل بسیارى از مشكلات .
نكته دیگر آنكه اگر صفات فعلیه را به لحاظ منشا آنها در نظر بگیریم و مثلا خالق را بمعناى كسى كه قدرت بر آفرینش دارد كون الواجب بحیث‏یخلق اذا شاء معنى كنیم نه كسى كه كار آفرینش را انجام داده است در این صورت بازگشت آنها به صفات ذاتیه خواهد بود.
خلاصه
1 در مورد شناختن صفات خداى متعال سه گرایش وجود دارد یكى گرایش تشبیه و دیگرى گرایش تعطیل و سومى گرایش میانه كه مورد تایید عقل و نقل است .
2 معرفت‏حضورى به خداى متعال داراى درجات متفاوتى است ولى عالیترین درجه‏اى هم كه براى مخلوقات حاصل مى‏شود بمعناى احاطه بر ذات الهى نیست .
3 معرفت‏حصولى به خداى متعال از راه مفاهیم عقلى تجرید شده از خصوصیات نقص و امكان حاصل مى‏شود .
4 همه مفاهیم ماهوى و آن دسته از مفاهیم غیر ماهوى كه نشان دهنده نوعى نقص و محدودیت در موجودات هستند قابل اطلاق بر خداى متعال نیست .
5 صفات ثبوتیه الهى عبارت است از مفاهیمى كه دلالت بر كمال وجود مى‏كند و متضمن هیچ معناى عدمى و امكانى نیست .
6 صفات سلبیه الهى عبارت است از سلب مفاهیمى كه دلالت بر نوعى نقص و محدودیت دارد .
7 بازگرداندن صفات ثبوتیه به معانى سلبیه صحیح نیست زیرا اولا سلب یكى از نقیضین در حكم اثبات دیگرى است و ثانیا سلب مفاهیمى مانند جهل و عجز كه از امور عدمى هستند مستلزم اثبات مقابل آنها مانند علم و قدرت در مرتبه مقدم است .
8 صفات ذاتیه عبارت است از مفاهیمى كه از ذات الهى با توجه به نوعى كمال وجودى انتزاع مى‏شود مانند علم و قدرت و حیات .
9 صفات فعلیه عبارت است از مفاهیمى كه از مقایسه خداى متعال با مخلوقاتش انتزاع مى‏شود مانند خالقیت و ربوبیت .
10 اثبات صفات ذاتیه براى خداى متعال بمعناى اثبات امور عینى دیگرى غیر از ذات نیست بلكه همه آنها مفاهیمى است كه از مصداق واحدى انتزاع مى‏شود و بعبارت دیگر صفات ذاتیه عین ذات الهى است .
11 اشاعره صفات ذاتیه را امورى خارج از ذات و ناآفریده مى‏دانند و قائل به قدماء ثمانیه شده‏اند .
12 این قول یا مستلزم تعدد واجب الوجود و یا مستلزم اثبات موجوداتى است كه نه واجب الوجود هستند و نه ممكن الوجود .
13 معتزله قائل به نفى صفات شده‏اند و اسناد صفات ذاتیه را به خداى متعال نوعى مجاز تلقى كرده‏اند .
14 لازمه قول ایشان این است كه ذات الهى فاقد كمالات باشد مگر اینكه آن را حمل بر نفى صفات زائد بر ذات نماییم .
15 در مورد صفات فعلیه هم غیر از ذات الهى و مخلوقات امور عینى دیگرى كه مابازاء این صفات شمرده شوند وجود ندارد و بعبارت دیگر این صفات نه عین ذات الهى هستند و نه حاكى از امور عینى دیگر .
16 چون قوام صفات فعلیه به اضافه بین خالق و مخلوق است بدون در نظر گرفتن یكى از طرفین اضافه انتزاع نمى‏شود .
17 افعال الهى متعلق به امور زمانى و مكانى از نظر انتساب به این متعلقات داراى قیود زمانى و مكانى و از نظر انتساب به خداى متعال منسلخ از این قیود است .
18 اگر صفات فعلیه را به لحاظ منشا ذاتى آنها در نظر بگیریم بازگشت آنها به صفات ذاتیه است مانند اینكه خالق را بمعناى كسى كه قدرت بر آفرینش دارد در نظر بگیریم.