اثبات واجب الوجود

(1)

2 مراتب داشتن وجود و تشكیك خاص بین علت و معلول بگونه‏اى كه وجود معلول استقلالى از وجود علت هستى‏بخش ندارد ([1])
3 ملاك نیاز معلول به علت همان ربطى بودن و تعلقى بودن وجود آن نسبت به علت و بعبارت دیگر ضعف مرتبه وجود آن است و تا كمترین ضعفى در موجودى وجود داشته باشد بالضروره معلول و نیازمند به موجود عالیترى خواهد بود و هیچگونه استقلالى از آن نخواهد داشت ([2])
با توجه به این مقدمات مى‏توان برهان صدیقین را بر اساس مشرب صدر المتالهین به این صورت تقریر كرد .
مراتب وجود به استثناء عالیترین مرتبه آن كه داراى كمال نامتناهى و بى‏نیازى و استقلال مطلق مى‏باشد عین ربط و وابستگى است و اگر آن مرتبه اعلى تحقق نمى‏داشت‏سایر مراتب هم تحقق نمى‏یافت زیرا لازمه فرض تحقق سایر مراتب بدون تحقق عالیترین مرتبه وجود این است كه مراتب مزبور مستقل و بى‏نیاز از آن باشند در حالى كه حیثیت وجودى آنها عین ربط و فقر و نیازمندى است .
این برهان علاوه بر اینكه از مزایاى برهان شیخ برخودار است از چند جهت بر آن نیز برترى دارد .
یكى آنكه در این برهان بر مفاهیم وجودى تكیه شده و از ماهیت و امكان ماهوى ذكرى به میان نیامده است و روشن است كه چنین برهانى با اصالت وجود مناسبتر مى‏باشد .
دوم آنكه نیازى به ابطال دور و تسلسل ندارد بلكه خودش برهانى بر ابطال تسلسل در علل فاعلى نیز هست ([3])
سوم آنكه به كمك همین برهان نه تنها وحدت بلكه سایر صفات كمالیه خداى متعال را نیز مى‏توان اثبات كرد چنانكه در جاى خودش اشاره خواهد شد.
خلاصه
1 دلایل وجود خداى متعال را مى‏توان به سه دسته تقسیم كرد:
الف استدلال از آیات الهى و نشانه‏هاى علم و قدرت و حكمت وى در جهان مانند دلیلهاى نظم و عنایت .
ب استدلال از بعضى از صفات مخلوقات بر نیاز آنها به آفریدگار مانند دلیلهاى حدوث و حركت .
ج استدلال فلسفى خالص مانند برهان امكان و برهان صدیقین .
2 دو دسته اول براى اثبات وجوب وجود و بى‏نیازى مطلق الهى نیازمند به مقدمات براهین دسته سوم مى‏باشند .
3 برهان امكان از چهار مقدمه تشكیل یافته و تقریر آن این است موجودات جهان ذاتا ممكن الوجود هستند ولى چون هیچ موجودى بدون وصف ضرورت و وجوب تحقق نمى‏یابد داراى وجوب بالغیر مى‏باشند و عللى كه وجود آنها را ایجاب مى‏كند باید منتهى به واجب الوجود بالذات شوند تا دور و تسلسل در علل لازم نیاید .
4 تقریر دیگر آن این است كه مجموعه ممكنات به هر صورتى فرض شوند داراى وجوب بالغیر هستند پس باید وراى آنها موجودى باشد كه وجوب بالذات داشته باشد تا در سایه او سایر موجودات واجب بالغیر شوند .
5 تقریر فشرده این برهان آن است كه موجود خارجى یا واجب الوجود بالذات است و یا واجب الوجود بالغیر و واجب الوجودهاى بالغیر باید منتهى به واجب الوجود بالذات شوند زیرا هر بالغیرى محتاج به بالذات است .
6 برهان دوم از سه مقدمه تشكیل مى‏یابد و تقریر آن این است موجودات این جهان چون ممكن الوجود هستند نیازمند به علت فاعلى مى‏باشند و سلسله علل باید منتهى به علتى شود كه معلول نباشد تا دور و تسلسل لازم نیاید .
7 ابن سینا این برهان را به این صورت تقریر كرده است موجود یا واجب الوجود است‏یا ممكن الوجود و وجود ممكن الوجود باید منتهى به واجب الوجود شود تا دور و تسلسل لازم نیاید .
8 این تقریر علاوه بر اینكه نیازى به بررسى صفات مخلوقات مانند حدوث و حركت ندارد نیازى به اثبات وجود مخلوق خاصى هم ندارد زیرا نخستین مقدمه آن بصورت فرض و تردید بیان شده است .
9 برهان صدر المتالهین نیز از سه مقدمه تشكیل مى‏یابد و تقریر آن این است اگر در راس سلسله مراتب وجود موجود بى‏نیاز و بى‏نهایت كاملى نمى‏بود سایر مراتب هم تحقق نمى‏یافت زیرا سایر مراتب عین ربط و تعلق هستند و اگر بدون مرتبه اعلاى وجود تحقق یابند لازمه‏اش این است كه غنى و بى نیاز از آن باشند .
10 مهمترین مزایاى این برهان از این قرار است :
الف با اصالت وجود مناسبتر است زیرا در آن از مفاهیم ماهیت و امكان استفاده نشده است .
ب نیازى به ابطال دور و تسلسل ندارد .
ج وحدت و سایر صفات كمالیه خداى متعال هم به كمك آن اثبات مى‏شود.

[1]. ر.ك: مقاله «مراتب وجود»
[2]. ر.ك: مقاله «رابطه علیت»
[3]. ر.ك: مقاله «احكام علت و معلول»